Είκοσι χρόνια χωρίς τη Σοβιετική Ένωση

H δικαίωση του Πλεχάνωφ, του Κροπότκιν και της Λούξεμπουργκ

Toυ Βλάση Αγτζίδη

Πέρασαν ήδη 20 χρόνια από την οριστική διάλυση μιας μεγάλης αυτοκρατορίας, που σφράγισε την ιστορία του 20ού αιώνα, καθόρισε τη μορφή της ευρύτερης περιοχής μας, απείλησε τις έως τότε κυρίαρχες δυνάμεις του κόσμου, προσπάθησε να αλλάξει τις καθιερωμένες νοοτροπίες και διακήρυξε τη δημιουργία μιας νέας κοινωνίας «απαλλαγμένης από την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο».

Τελικά απέτυχε σ’ όλους τους στόχους που έθεσαν οι αρχικοί επαναστάτες του 1917, που πίστεψαν ότι μπορούν να υπερπηδηθούν κάποια στάδια της κοινωνικής εξέλιξης. Υλοποίησαν εντέλει τα πιο τρελά όνειρα των μεταφυσικών φιλοσόφων που πίστευαν ότι το πνεύμα προηγείται του όντος και ότι αρκεί η βούληση για να αλλάξει τον ρου των πραγμάτων και να ανατρέψει τους νόμους της φύσης…

Μόνο που γι’ αυτό απαραίτητη ήταν η σκληρή κυριαρχία μιας νέας τάξης ανθρώπων -συσπειρωμένων γύρω από το Κόμμα, απολαμβάνοντας τα πλείστα όσα οφέλη από τη συσπείρωση αυτή- που πίστευαν ότι αποτελούν την τελείωση του ανθρώπινου είδους, ότι οι ιδέες τους εκφράζουν την ενσάρκωση της έως τότε ουτοπίας και ότι η πολιτική πρακτική τους εγγυάται τον δρόμο για την κατάκτηση του επίγειου παράδεισου.

Κατάφεραν εντέλει να μετατρέψουν μια φιλοσοφική άποψη που προερχόταν από την καρδιά της νεωτερικότητας σε προνεωτερικό θρησκευτικό φαινόμενο. Και ακριβώς γι’ αυτό ανταγωνίστηκαν τις προηγούμενες θρησκευτικές εκφράσεις, προσπαθώντας να αντικαταστήσουν το παλιό τελετουργικό με το νέο, όπως και τα σύμβολα και τις «Ιερές Γραφές» των παλαιότερων δοξασιών. Η πρόσφατη κηδεία του Βορειοκορεάτη ηγέτη είχε την ίδια ακριβώς γεύση αυτού του νέου κομμουνιστικού τελετουργικού, που εισήχθη στην ιστορία από τον Στάλιν και την ομάδα του.

Toν Δεκέμβρη του 1991 το σοβιετικό πείραμα έφτασε στο τέλος του. Στις 25 Δεκεμβρίου ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ παραιτήθηκε από την προεδρία της Ένωσης. Την επόμενη ημέρα το Ανώτατο Σοβιέτ αναγνώρισε την πτώχευση και την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και αυτοδιαλύθηκε. Ο Ψυχρός Πόλεμος -που η πρώτη του συνέπεια υπήρξε η Μικρασιατική Καταστροφή- τελείωσε με δραματικό τρόπο. Μαζί του τελείωσε και η ισορροπία τρόμου που είχε έως τότε δημιουργηθεί, δρομολογώντας εξελίξεις και παγκόσμιες ανακατατάξεις, των οποίων το τέλος είναι ακόμα άδηλο.

Για τους Έλληνες -ειδικά τις πολυάνθρωπες κοινότητες που κατοικούσαν στην ΕΣΣΔ- η κατάρρευση είχε μοιραία αποτελέσματα. Πολλοί βρέθηκαν ανάμεσα στα πυρά των αντιμαχόμενων εθνών, στο Ναγκόρνο Καραμπάχ, στην Τσετσενία και στην Αμπχαζία, και αναγκάστηκαν να καταφύγουν ως πρόσφυγες πολέμου σε μια Ελλάδα που ελάχιστα κατανοούσε τις κοσμοϊστορικές αλλαγές.

Ένα προδιαγεγραμμένο τέλος

Η εξέλιξη αυτή, που μπορεί να εξέπληξε ακόμα και τους γνωρίζοντες στη Δύση, είχε ήδη προβλεφθεί από τους ηγέτες εκείνους της ευρωπαϊκής αριστεράς που διαφωνούσαν με τον ολοκληρωτισμό που εισήγαγε για πρώτη φορά στην ευρωπαϊκή σοσιαλιστική σκέψη ο Β.Ι. Λένιν. Διαφωνούσαν πλήρως με την αντίληψη της ύπαρξης ενός ιεραρχικά δομημένου, συγκεντρωτικού «κόμματος νέου τύπου», το οποίο θα λειτουργούσε ως μηχανισμός άσκησης εξουσίας, στο όνομα και ερήμην των «αφώτιστων» εργαζομένων.

Ο Πλεχάνοφ ήταν ένας από τους ηγέτες των μενσεβίκων (μειοψηφικών) του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος της Ρωσίας, που από το 1903 έκανε σκληρή κριτική στις απόψεις του Λένιν, υποστηρίζοντας ότι πρώτα θα γινόταν η αστική δημοκρατική επανάσταση, στην οποία θα οδηγούσε η φιλελεύθερη μεσαία τάξη. Διαφώνησε με την μπολσεβίκικη άποψη για το Κόμμα και κατηγόρησε τον Λένιν ότι με τις απόψεις του δημιουργεί «κατάσταση πολιορκίας» και επιβάλλει στον σοσιαλισμό την «πειθαρχία των στρατώνων». Ακόμη κατηγόρησε τον Λένιν ότι κάνει σύγχυση μεταξύ της δικτατορίας του προλεταριάτου και της δικτατορίας πάνω στο προλεταριάτο, καταγγέλλοντας τις μεθόδους του ως «κακέκτυπο της τραγικής αδιαλλαξίας του γιακωβινισμού» και προέβλεψε ότι οι απόψεις του ανοίγουν τον δρόμο στους επίδοξους δικτάτορες.

Με τις απόψεις του Πλεχάνοφ συντάχθηκε και ο Τρότσκι, ο οποίος έγραψε: «Η οργάνωση του Κόμματος θα πάρει τη θέση του ίδιου του Κόμματος, η Κεντρική Επιτροπή τη θέση της Οργάνωσης και τέλος ο δικτάτορας θα πάρει τη θέση της Κεντρικής Επιτροπής». Όμως ο Τρότσκι, στα κρίσιμα χρόνια που ακολούθησαν το 1917, συντάχθηκε απόλυτα με τους επαγγελματίες επαναστάτες, επωμιζόμενος με αυτό τον τρόπο μεγάλο μερίδιο ευθύνης για τις εξελίξεις που οδήγησαν λίγο αργότερα στη σκληρή σταλινική τυραννία, στην εξόντωση της πλειοψηφίας των πρώτων μπολσεβίκων και τελικά στη δολοφονία του ίδιου.

Συμφώνησε τον Σεπτέμβριο του 1918 με τους Λένιν και Στάλιν για την απαγόρευση των αντιπολιτευτικών οργανώσεων. Ως αρχηγός του Κόκκινου Στρατού κατέστειλε την εξέγερση των ναυτών της Κροστάνδης, καθώς και το μαχνοβίτικο αναρχικό κίνημα των φτωχών αγροτών της περιοχής της Μαριούπολης (Ν. Ουκρανία) και επέβαλε με τη βία τις οικονομικές μεταρρυθμίσεις του «πολεμικού κομμουνισμού», που κατέστρεψαν την αγροτική παραγωγή και οδήγησαν τη Ρωσία στον λιμό.

Δριμεία κριτική στην πολιτική αυτή άσκησε και ο Π.Α. Κροπότκιν. Έγραφε: «…Έγιναν τεράστια λάθη, που πληρώθηκαν με τον θάνατο χιλιάδων ανθρώπων και με την καταστροφή ολόκληρων περιοχών» και αναρωτιόταν: «Πώς οι κήρυκες μιας νέας ζωής και μιας νέας κοινωνίας μπορεί να καταφεύγουν σε τέτοια όπλα για να αμυνθούν απέναντι στους εχθρούς τους;» Ο Κροπότκιν προειδοποιούσε: «Η προσπάθεια να θεμελιώσετε μια καινούργια κοινωνία με μέσο τη δικτατορία είναι μοιραία καταδικασμένη σε αποτυχία… Αν συνεχιστεί η σημερινή κατάσταση, ακόμα και η λέξη ‘σοσιαλισμός’ θα καταντήσει κατάρα…».

Επίσης η Ρόζα Λούξεμπουργκ κατήγγειλε «τον υπερσυγκεντρωτισμό που υπερασπίζεται ο Λένιν» και παραλλήλιζε το πνεύμα που επικράτησε με «το στείρο πνεύμα του νυχτοφύλακα». Έγραφε: «Χωρίς γενικές εκλογές, απεριόριστη ελευθερία του τύπου και των συγκεντρώσεων, ελεύθερη πάλη των ιδεών, γίνεται μια ζωή επιφανειακή, όπου η γραφειοκρατία είναι το μόνο ενεργό στοιχείο… Υπάρχει λοιπόν στο βάθος μια κυβέρνηση κλίκας, μια δικτατορία είναι αλήθεια, …η δικτατορία μιας χούφτας πολιτικών».

O Πλεχάνοφ, ο Κροπότκιν, η Λούξεμπουργκ δικαιώθηκαν πολύ γρήγορα. Η υποταγή της εργατικής τάξης στους, ιδεαλιστές αρχικά, επαγγελματίες επαναστάτες γρήγορα εξελίχθηκε σε στυγνή δικτατορία μιας γραφειοκρατικής τάξης πάνω στον λαό, που βρήκε την απόλυτη αποθέωσή της στα χρόνια της σταλινικής τρομοκρατίας.