Αναζήτηση

Τρίτη 19 Φεβρουαρίου 2013

Οι πέτρινοι γίγαντες, οι φρουροί του Οροπεδίου Λασιθίου



Του Γεωργίου Εμμ. Χατζάκη*

Το Οροπέδιο Λασιθίου, η γενέτειρα πατρίδα του Δία, υπήρξε πρωτοπόρα στην εκμετάλλευση και αξιοποίηση της αιολικής ενέργειας. Φαίνεται πως ο θεός Αίολος είχε ιδιαίτερη προτίμηση σε αυτούς εδώ τους τόπους, ίσως σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς τον μεγάλο Θεό, ο οποίος τον είχε διορίσει ως ταμεία των ανέμων. 


Δεν εξηγείται αλλιώς ότι σε τόσο μικρή έκταση γης, είχαν αναπτυχθεί κατά τα προηγούμενα χρόνια, δυο τόσο σημαντικά συγκροτήματα εκμετάλλευσης της αιολικής ενέργειας. Το πρώτο συγκρότημα ανεμόμυλων υπήρχε στην βόρεια είσοδο του Οροπεδίου Λασιθίου και χρησίμευε για την άλεση των σιτηρών. 


Το συγκρότημα αυτό των αλευρόμυλων ήταν κτισμένο στην κορυφογραμμή των Λασιθιώτικων βουνών στη θέση Άμπελος και αποτελούσε το 1900 το μεγαλύτερο μυλοτόπι της Ελλάδας, ενώ σήμερα σώζονται τα ερείπια 24 από τους 27 ανεμόμυλους που υπήρχαν αρχικά.

Το δεύτερο συγκρότημα ανεμόμυλων υπήρχε μέσα στο κάμπο του Οροπεδίου Λασιθίου και ήταν αποκλειστικό δημιούργημα των κατοίκων του. Εδώ λοιπόν σε αυτό τον τόπο, που αναδείχθηκε ως τόπος ευρεσιτεχνίας, κατασκευάστηκε από ντόπιους κατοίκους ένας μεταλλικός ανεμόμυλος για αντλητικούς σκοπούς, ο οποίος αποτέλεσε τεχνικό βέλτιστο, γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη, εξαπλώθηκε ραγδαία αλλάζοντας κυριολεκτικά την όψη του κάμπου, δημιουργώντας ένα μοναδικό περιβάλλον σε ολόκληρη την ανθρωπότητα.


 
Εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε ότι ακόμα πιο παλαιά υπήρχε και ένα τρίτο συγκρότημα στην ίδια περιοχή · από την θέση Άμπελος μέχρι το χωριό της Κεράς υπήρχαν 43 νερόμυλοι, οι οποίοι αποτελούσαν προς το τέλος του 19ου αιώνα το μεγαλύτερο οργανωμένο σύστημα νερόμυλων που υπήρξε στην Ελλάδα. Το σύστημα αυτό των νερόμυλων τροφοδοτούνταν από το νερό της πηγής ’’Φλέγα’’ και ενισχυόταν στη μέση της διαδρομής με μια ακόμη στέρνα με νερό. Ο πρώτος Νερόμυλος ήταν στην πηγή ’’Φλέγα’’ στις βόρειες πλαγιές των Λασιθιώτικων βουνών στην περιοχή της Αμπέλου, και ο τελευταίος βρισκόταν στο χωριό κάτω Κερά. 

Γενικά στην Κρήτη είχαμε σημαντικά συγκροτήματα ανεμόμυλων, αλλά και αρκετούς μεμονωμένους διάσπαρτα στα γύρω βουνά της Κρήτης. Το σημαντικότερο όμως συγκρότημα στην Κρήτη αλλά και σε όλη την υπόλοιπη Ελλάδα υπήρχε στην βόρεια είσοδο του Οροπεδίου Λασιθίου, στο σελί της Αμπέλου όπως αναφέραμε. Το συγκρότημα αυτό αποτελούνταν από 27 πετρόκτιστους ανεμόμυλους που ανήκουν στην κατηγορία των αξετροχάρηδων ή μονόπαντων ή μονόκαιρων, δηλαδή εκμεταλλεύονται ανέμους μιας μόνο κατεύθυνσης και ήταν προσανατολισμένοι προς τα βορειοδυτικά. Οι μύλοι αυτοί, πρωτοεμφανίστηκαν στην θέση ’’Ζάρωμα’’ δυτικά του χωριού Μέσα Ποτάμοι και λειτούργησαν μέχρι το 1867 οπότε και καταστράφηκαν από τους Τούρκους στην 10ήμερη μάχη του Λασιθίου τον Μάιο του 1867, κατόπιν μεταφέρθηκαν αιώνα στο Ασφεντάμι Λασιθίου στα τέλη του 19ου και αργότερα στο σελί της Αμπέλου. Η χρήση τους ήταν για την άλεση των σιτηρών των γύρω περιοχών. 

Θαυμάσιο τοπίο με εξαιρετική θέα, οι ανεμόμυλοι είναι άρρηκτα δεμένοι με το φυσικό τοπίο, το σχήμα τους έχει υπαγορευτεί από το σκοπό και τον τρόπο λειτουργίας τους, είναι στην κλίμακα του περιβάλλοντος και κυριαρχεί η λιτότητα και η χρηστικότητα.Οι επιβλητικοί αυτοί αλευρόμυλοι φαίνονται από πολύ μακριά, σχεδόν από την θάλασσα και όσο πλησιάζομαι, νιώθουμε την δύναμη και το μεγαλείο που κουβαλούν πάνω τους, καθώς ορθώνουν το ανάστημα τους, στέκοντας αγέρωχοι στην είσοδο του Οροπεδίου Λασιθίου, σαν ακούραστοι φρουροί έτοιμοι να προστατέψουν τον τόπο από τους εχθρούς.Παρόλο που η δημιουργία των ανεμόμυλων δεν εξυπηρετούσε αισθητικούς αλλά λειτουργικούς μόνο σκοπούς, πρέπει να σταθούμε στο τελικό αισθητικό αποτέλεσμα, που προέκυψε από την σοφή χρήση των υλικών της φύσης, χωρίς την παραμικρή υπερβολή στον όλο τρόπο κατασκευής τους.

Λειτουργία

Ο κινητικός μηχανισμός, αποτελούμενος από το αξόνι τον κούδουνα, τις αντένες, τα ξάρτια, τα πανιά, η αρματωσιά δηλαδή του μύλου, είτε σε πλήρη ανάπτυξη τα πανιά ’’αρτιμόνιο’’ είτε σε ’’ντριτσαλόρι’’, πάνω στις μπροστινέλες, στις πισινέλες και στη μεσανέλα, έπρεπε να τεθεί σε λειτουργία για να αρχίσει το άλεσμα και ο μυλωνάς ετοίμαζε καρτερικά, το ζέψιμο του μύλου. Το αξόνι, η ρόδα, η ανέμη και το βασιλικό σίδερο, είχαν την αποστολή να μεταφέρουν την περιστροφική κίνηση της φτερωτής στον αλεστικό μηχανισμό. Οι μυλόπετρες, η παναριά και η καταριά, με την χελιδόνα και την στρούμπα, είχαν την σημαντικότερη λειτουργία, που ήταν το άλεσμα του καρπού για την παραγωγή του αλευριού. Η κατάσταση, το φάγωμα, το αλφάδιασμα, η ταχύτητα περιστροφής, το υλικό κατασκευής τους και άλλες λεπτομέρειες καθόριζαν την ποιότητα του παραγόμενου αλευριού. Η τροφοδοσία του καρπού γινόταν από την κοφινίδα και τον ταϊστή, το ξυπνητήρι και τον τραγουδιστή. Τέλος το σύστημα με τα καδέρνα, τα κλειδιά, τις φάρκες και την αλευροκασέλα είχε σκοπό την συγκράτηση και την συγκέντρωση του αλευριού.

Η διαδικασία παραγωγής αλευριού είχε πανηγυρικό χαρακτήρα, καθώς η κίνηση, η ροή, η περιστροφή και γενικά ο οργασμός που υπήρχε κατά το άλεσμα έδιδε άλλο αέρα, αέρα χαράς, γιορτής, ευτυχίας. Κατά την τελετουργία του αλέσματος, ξεχνούσες έγνοιες, προβλήματα στεναχώριες Κόποι μιας ολόκληρης χρονιάς που άρχιζε με την διαδικασία της σποράς των σιτηρών, συνεχιζόταν με τον θερισμό και το αλώνισμα για το διαχωρισμό των σπόρων, μέχρι την άλεση τους για την παραγωγή του αλευριού, τώρα ανταμείβονται.

Ο μυλωνάς ήταν η ψυχή και το κεντρικό πρόσωπο του μύλου, η ζωή του κυλούσε μέσα σε ένα συνεχές βουητό από τον ήχο που έκαναν οι μυλόπετρες και τα υπόλοιπα κινητά μέρη του ανεμόμυλου, και ο οποίος με τις υπερβολές και τα ψέματα, διατηρούσε το κέφι στα ύψη. Δεν είναι τυχαία η φράση που έχει μείνει ’’λόγια του μύλου’’ που υποδηλώνει λόγια που στερούνται σοβαρότητας. Οι μυλωνάδες ήταν συνήθως καλόκαρδοι, αγαθοί και γελαστοί, αλλά καμιά φορά έκαναν και τις ζαβολιές τους κυρίως στο ζύγι, ενώ είχαν και την φήμη των γυναικάδων μιας και είχαν ιδιαίτερη προτίμηση στο ωραίο φύλο. Ο μυλωνάς είναι το πιο τραγουδισμένο επάγγελμα, ενώ αμέτρητες είναι και οι παροιμίες για τον μυλωνά και τον μύλο του: “Χωριατοπούλες στο άλεσμα στο μύλο καρτερούνε και με το γέρο μυλωνά μονάχες ξενυχτούνε”, “μην κάνεις φίλο μυλωνά ψαρά και μακελάρη γιατί άκουσε τη γνώμη μου είναι και οι τρεις γάιδαροι”, “από μυλωνάς δεσπότης”, “φτηνός στ’ αλεύρι ακριβός στα πίτουρα”, “μπάτε σκύλοι αλέστε και αλεστικά μη δίδεται”, “αν είσαι και παπάς με την αράδα σου θα πας”, η τελευταία μάλιστα τονίζει την σημασία της προτεραιότητας που υπήρχε κατά την διάρκεια του αλέσματος η οποία τηρούνταν με ευλάβεια. Ωστόσο, πολλά αλλά χιλιοτραγουδισμένα έχουν στο ενεργηητικό τους οι μυλωνάδες. Οι καλύτεροι παραμυθάδες βγήκαν κάτω από τις φτερωτές, τα ωραιότερα δημιουργήματα του καημού και του πόθου συντέθηκαν δίπλα στις μυλόπετρες, φαίνεται πως η κατόπετρα δεχόταν τις ερωτικές τριβές της ανώπετρας, για να παραχθεί εκτός από το αλεύρι και η καλλιτεχνική φύση καθώς και η φαντασία των ανθρώπων. Εκεί μέσα στην νύχτα στην απομόνωση, στην μουσική της φτερωτής, των ρυθμικών χτύπων του μύλου, στην μοσχοβολιά του αλέσματος και γενικά το όλο περιβάλλον, είναι τέτοιο, ώστε όλοι όσοι το περιστοιχίζουν παρασέρνονται σε ένα επίπεδο καλλιτεχνικής δημιουργίας και αρμονικής σύμπραξης.

Ο μυλωνάς μετατρέπεται σε Άδωνη, σε Απόλλωνα, ακόμα και σε Αίσωπο σε Λουκιανό ή σε Ορφέα, “τα ξέρει όλα και ένα παραπάνω” λέει σκωπτικά το περιβάλλον του. Οι ατέλειωτες ώρες της αναμονής κάτω από τους μονότονους κτύπους της φτερωτής, πρέπει να γεμίσουν με λέξεις κάτι που κάνουν τον μυλωνά εξαιρετικά ευφράδη, στα όρια της φλυαρίας, γίνεται άριστος αφηγητής, επιδέξιος πληροφοριοδότης, περιζήτητος και μεθοδικός παραμυθάς.

Όταν ο μύλος αργεί λόγω άπνοιας ή λόγω έλλειψης αλεστικών, ο μυλωνάς δεν απομακρύνεται από τον χώρο του αφού αποτελεί για αυτόν, όχι απλό επαγγελματικό χώρο, αλλά οικοδόμημα της κυριαρχικής του έκφρασης, κάτι σαν ανάκτορο, κάστρο, πύργο, όπου εδώ θα συναντηθούν ο αργόσχολος, ο πολυάσχολος, ο αδιάφορος, ο σχολαστικός, ο περίεργος, ο φλύαρος, να τον συμβουλευτούν, να ενημερωθούν, να αντλήσουν από αυτόν όλα όσα τους ενδιαφέρουν.Από το άλεσμα ο μυλωνάς θα κρατήσει το 10% για τα δικαιώματα των αλεστικών, το λεγόμενο “αξάι” που αντιστοιχούσε σε μια οκά, περίπου 1.282 γραμμάρια και για να ειδοποιηθούν οι ενδιαφερόμενοι και να προσέλθουν για το άλεσμα, πριν ανοίξουν όλα τα πανιά και μπει ο μύλος σε λειτουργία, συνήθιζαν να ξεδιπλώνουν το ένα πανί, να αντικρίζεται από μακριά σαν ειδοποιητήριο.

O αλευρόμυλος θεωρείται το πιο σύνθετο δείγμα μηχανισμού ευρείας χρήσης της προβιομηχανικής περιόδου, καθώς ο πολύπλοκος μηχανισμός του ήταν χειροποίητος και συναρμολογούμενος από 550 περίπου κομμάτια κατεργασμένου ξύλου.

Αναστήλωση

Παρόλο αυτά οι ανεμόμυλοι εξακολουθούν ακόμα και τώρα να προσφέρουν την ομορφιά τους, ειδικά αν εμείς προσπαθήσουμε να ξεδιπλώσουμε ένα μέρος από την ιστορία τους και να αφουγκραστούμε τον αμυδρό απόηχο των αναμνήσεων που συνδέονται μαζί τους. Οι ανεμόμυλοι έχουν φωνή και δύναμη, διαθέτουν φτερά και φρονιμάδα, μεγαλοπρέπεια και αντοχή, βλέπουν συγχρόνως μπρός, πίσω και πλάγια, μιλούν την γλώσσα του θεού, μέσα από τις χορδές των αντενών του ακούγεται η απόκοσμη μουσική του σύμπαντος, για όσους έχουν αφτιά να την ακούσουν. Μην ξεχνάμε ότι οι ανεμόμυλοι αποτελούν πραγματικούς θησαυρούς της μνήμης των λαών, αναπόσπαστο τμήμα της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς και μαρτυρούν την δημιουργικότητα των ανθρώπων και τις προσπάθειες τους κατά την διάρκεια των περασμένων χρόνων. 

Πρέπει λοιπόν σε ένδειξη τιμής προς τους προγόνους μας, να ξαναφτιάξουμε αυτό το αιολικό πάρκο των αλευρόμυλων, τιμώντας την μνήμη τους στα φτερά των ανέμων που πνέουν στο νησί μας, αποτελώντας έτσι την θρυαλλίδα για την αναστήλωση όλων αυτών των ανεμόμυλων, αφού αποτελεί μια παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά που πρέπει να αφήσουμε και στις επόμενες γενιές.

* Ο Γιώργος Χατζάκης είναι μηχανολόγος - μηχανικός

Δεν υπάρχουν σχόλια: